İran devrimin 40. yılını kutluyor.
Bundan 40 yıl önce, 1 Şubat 1979’da Humeyni, France Air uçağı ile Tahran’a inişinde milyonlar tarafından karşılanıyordu.
Başta CIA ve SAVAK olmak üzere, bölge ve özellikle de İran üzerinde hesap yapanların hiç ama hiç ihtimal vermedikleri bir devrimdi bu.
1 Şubat günü Humeyni’nin Tahran’a inişinden sonra, devlet kurumları, bir bir ona bağlılıklarını ilan ediyordu.
Humeyni 4 Şubat günü, Mehdi Bazargan’ı geçici bir hükümetin başkanlığına tayin etti. Şah’ın tayin ettiği son Başbakan Şahpur Bahtiyar, ülkeyi terk ederek kaçti.
“Şafakta 10 Gün” diye adlandırılan sürenin sonunda, 11 Şubat’ta Humeyni hükümeti ilan etti. 31 Mart 1979 günü yapılan referandum, yüzde 98 evet oyu ile sonuçlandı.
1979 Haziran ayında Muhammed Hüseyin Beheşti başkanlığında bir komisyon tarafından İran “İslam” Cumhuriyeti Anayasası hazırlıkları başladı.
24 Ekim 1979 tarihinde Velayet-i Fakih Şii hukukuna dayalı İslam Cumhuriyeti Anayasası referandumla kabul edildi. 25 Ocak 1980 tarihinde yapılan cumhurbaşkanlığı seçimini Humeyni’nin desteklediği Beni Sadr kazanarak, ilk Cumhurbaşkanı oluyordu.
BU SÜRECE NASIL GELİNDİ?
Günümüzde ‘İran’ adıyla anılan coğrafya tarihte, özelikle de İslam’ın ilk dönemlerinde Sasaniler diyarı olarak adlandırılıyordu.
Milattan öceki yıllarda, Medler ve Ahamenişler döneminde büyük imparatorluk hâline gelmişlerdi. Mısır, Anadolu coğrafyasına hâkim olduktan sonra, uzun yıllar Persler ile savaşmışlar ve bir dönem onları yenerek, Atina’yı bile ele geçirmişlerdi. Büyük İskender, Ahameniş İmparatoru 3. Dariuş’u M.Ö. 333 yılında yenerek, bölge hakimiyetlerine son verdi.
Zerdüştlüğün dinî kitabı ‘Avesta’ ve İran Edebiyatının en önemli eserlerinden birisi olan Firdavsi’nin Şahnâme, Sasaniler dönemi eserleridir.
Müslümanların İranlılarla teması, Sasaniler döneminde M.S 630’lu yıllarda başladı ve 650 yılında Sasani İmparatorluğuna son verdiler. Emevi ve Abbasi dönemlerinden sonra, bu coğrafyada Türk hanedanların dönemini başladı.
Tahiriler, Samaniler, Gazneliler, Selçuklular ve Harzemşahlar döneminde bölge, M.S 1140’lı yıllarda Moğollar’ın işgaline uğradı ve büyük bir katliama maruz kaldılar.
MS. 1500’lü yıllarda Şii Safeviler bölgeye hâkim olur ve başkenti Tebriz’den Gazvin’e oradan da Isfahan’a taşır. Safevilerden sonra 1736-1750 arasında Afşariler, 1750’li yıllardan sonra da önce Zendler, daha sonra da Kaçar Hanedanı son Türk hanedanı olur.
İngilizler tarafında desteklenen Rıza Şah, 1923 yılında Kaçar Hanedanı’nı devirerek, önce Başbakan, 1925 yılında da ise şahlığın ilan eder. Rıza Şah iktidarını pekiştirdikten sonra, Ankara’ya 1934 Haziran’ında bir ziyaret yapar ve M. Kemal ile görüşür. 1936 yılında “Kılık Kıyafet Kanunu” çıkararak çarşaf ve örtüyü yasaklar.
İkinci Dünya Savaşı başlar ve 1941’de kuzeyden Ruslar, güneyden de İngilizler tarafından işgal edilir. İngilizlerin baskısıyla, tahtını oğlu Rıza Şah’a devreder. İngilizler onu bir gemiyle Afrika bölgesinde önce Maritus’a daha sonra da Johannesburg’a götürdüler ve 1944 yılında ölür.
Oğul Rıza Şah da 1979’da babası gibi ülkeyi terk eder. Önce Mısır’a daha sonra da Fas, Bahama, Meksika’ya… Bir süre ABD’de tedavi görür, fakat ABD hükümeti sınır dışı eder. 27 Temmuz 1980’de Kahire’de ölür.
Rıza 1941 yılında iktidara getirildikten sonra, kuzeyde Ruslara güneyde de İngilizlere petrol imtiyazı verir. 1944’de başbakan olan Muhammed Musaddık, petrolü millileştirme kararı alır ve ABD derbesi ile devrilir.
1957’de gizli teşkilatı Savak kurulur. Humeyni 1963’de çıkaırlan ‘Ak Devrim’kanuna itiraz eder. Şaha mektup gönderir.
Şah, Humeyni’nin tutuklanmasını emreder ve Kum’da tutuklanır. Ardından “15 Hordad Kıyamı” denilen gösteriler başlar. Gösteriler sonrasında Humeyni serbest bırakılır. Bir müddet sonra 4 Kasım 1965 günü Kum’da gözaltına alınan Humeyni, gizlice Tahran’a getirilip bir uçakla Türkiye’ye sürgün’e gönderilir.
11 ay Bursa’da ikamete eden Humeyni, daha sonra Irak’a sürgün edilir. Uzun yıllar Necef’te kalan Humeyni, İran’daki çalışmalarını buradan yönetir. Irak Hükümeti, İran’ın baskıları sonucu Humeyni’yi 24 Eylül 1978’de Kuveyt’e sınır dışı eder. Burada kalmasına izin verilmeyincede 6 Ekim 1978 günü de Fransa’ya gider.
Bu arada İran’da gösteriler yaygınlaşmış, Şah çok zor durumdadır. Ayaklanmaları bastırabilmek için tedbirler almaya çabar, başbakanı değiştirir. Son olarak ocak ayı başlarında Şahpur Bahtiyar’ı atar. Gösterilerin şiddetinin arttığını gören Şah 16 Ocak 1979 Salı günü ailesiyle birlikte ülkeyi terk ederek Mısır’a gider. Humeyni ise 1 Şubat 1979 günü Paris’ten Tahran’a milyonların tezahüratıyla ülkesine döner.
