Bir gün aklına gelecek olursam, bana şiir ısmarla.
Eylül’ü konuşalım.
Cemal Süreya’nın şiirlerinde görülen gündelik dilden alındığı hâlde farklı bir tarz ve duyarlılıkta kullanılmış kelimelerden oluşan yapısal özellik, bu çok ünlü dizesinde hangi berraklıkta tebellür etmekteyse, seçilen üç şiirinde de aynen parıldamakta. Süreya, örneğin Ece Ayhan gibi gündelik dilde pek kullanılmayan kelimelere başvurma, hem de çok değişik anlamlar yükleyerek kullanma yolunu seçmez. Tersine, daha çok herkesin kullandığı kelimeleri değişik benzetmelerle bezeyerek, alışılmadık bir biçimde yan yana getirerek okuruna sunar.
O yüzden de Cemal Süreya’nın şiir dili, okurunu, anlama çabaları içinde şiirle cebelleşmek yerine, anlatılan lirik atmosferle etkileme amacını güder. Bu durum, seçilen şiirler arasında en rahat “Az Yaşadıksa da” adlı şiirde görülebilir:
Ben kibriti çaktığım zaman
Her şey kırmızıydı yüzün olarak
Cemal Süreya’nın bu dizelerinde anlaşılmayacak hiçbir yan yoktur çünkü dizelerde yer alan bütün öğeler gündelik dilden alınmış ve gündelik dildeki yapı-bağlam ilişkisi içerisinde kullanılmıştır. Fakat…’Metni’ şiirleştiren de zaten bu fakatın ardı değil mi? Bu dizeler okunduğunda zihinde oluşan imgenin etki yoğunluğu hayli yüksektir. Bunun sebebi, elbette şiirin içindeki söz öğelerinin, ses ve anlam gücü yüksek göstergelere dayanması. Ustalıklı gösterge seçimi ve birleşimi, Cemal Süreya şiirini, dilin kullanım türlerinden biri olarak değil, neredeyse bütün dilsel olanakların sınandığı bir ifade alanı hâline getirir.
Şiire uyarlanan mantık
Ben sigaramı yaktığım zaman
Çünkü her sigara bir kelimedir
Yukarıdaki dizelerde etkileyici imgenin zihinde ve hayalde canlanmasına katkı sağlayan yönlerden biri de, şiirde pek sıkça başvurulmayan mantıksal tanımlamanın yer alışıdır. Elbette şiire uyarlanmış bir tanımlama türü bu; daha doğrusu şiirin teknesinde yoğrulmuş. Fakat bu tanımlama, yine bütünüyle mantık kurallarına uyan, bu kuralları gözeten bir yapıda değil, şairane bir yapıdadır elbette. Bu yüzden iki dize arasında kurallı bir bağ aramak gereksiz.
Belli, şairin amacı işe yarayacak, özdeyişi andıran güzel ve anlamlı bir bütünlük taşıyan bir söz söylemek değil, yaratıcı bir benzetmeyle çarpıcı bir etki uyandırmak…
Şair, zihninde beliren imgeleri, gündelik dile yaslandığı hâlde değişik tasarım ve çağrışımlarla farklı duygulanımlar elde etmek üzere kurgulayabilmiş; değişik benzetme biçimleri ve yeni birleştirme teknikleriyle özgün biçimlerde ifade edebilmiştir:
Bir güvercin ben öldüğüm zaman
Nice hüzünlerden yaprak yaprak
Anlatısallık takıntısı
Görüleceği üzere şair Az Yaşadıksa da adlı şiirinde, gündelik yaşantıda yer almayan hiçbir kelimeye yer vermediği hâlde, gerek kimi dizelerde anlatım kalıplarını, (Çünkü her yüz… ; Çünkü her sigara… ) kullanılan zamanı (…çaktığım zaman; …yaktığım zaman) ve cümle yapısını, (Örneğin bu şiirin her dizesindeki cümle yapısı birden çok kullanılmıştır.) kimileyin de bütün bir dizeyi (Ben kibriti çaktığım zaman) tekrar ederek, olağan kullanımda rastlayamayacağımız, beklenmedik bir etkileme gücü doğurabilmekte.
Modern Türk şiirinin en başta gelen özelliklerinden biri sayılan ve Melih Cevdet Anday’ın “düzyazıdan yakasını kurtarmış olmak” diye adlandırdığı durum, Cemal Süreya’nın şiirlerinin önemli bir kısmında görülen bir husus değildir. Bunun önde gelen sebeplerinden biri, biraz da Cemal Süreya şiirinde narrativitenin (anlatısallık) temel bir özellik olarak yer almasıdır. Onu Attilâ İlhan’a yakınlaştıran bu hususiyeti, Attilâ İlhan’ın Osmanlı izlerini taşıyan dilini paylaşmadığı oranda ondan uzaklaştırmaktadır.
Gerçi Cemal Süreya şiiri, Cumhuriyet Dönemi Türk Şiiri’nin ayırtedici yönlerinden biri durumundaki tahkiyeye evrilecek miktarda anlatısal değildir. Attilâ İlhan gibi birçok Türk şairinde hakim bir rol oynayan bu anlatı havası, Cemal Süreya’da biraz daha şiirin öteki öğeleriyle birlikte şiire yedirilmiş bir tarzda işlenir. Aynı zamanda imgeden güç devşirmeye sıvanır.
Düzyazının sınırlarında
Bu anlatısal hava, Cemal Süreya şiirini asla düzyazıya yaklaştırmaz. Zaten düzyazı ile şiiri, ses veya düşünce özü bakımından ya da düşünme yapısı açısından değil, dil dizgesinin öğeleri arasında kurulu özel bağlantılar yardımıyla birbirinden ayırırız. Bu ayrımda da düşünsel öğelerin varlığına değil, ‘gösteren’ ile ‘gösterilen’ arasında kurulan özel bağlantı tipinin varlığına ve özgünlüğüne başvururuz.
Anlatısal havasına karşın Cemal Süreya şiirini düzyazıdan uzak tutan başka bir yön de, şairin şiirlerinde, şiir dilinin belirleyici olanaklarını (uyak, ses yinelemeleri, ölçü, ritm gibi) devreye sokarak yoğun bir düzeyde yakaladığı müzikalitedir. Bu yön, seçtiğim şiirler arasında en kolaylıkla Gül adlı şiirde görülür:
Gülün tam ortasında ağlıyorum
Her akşam sokak ortasında öldükçe
Önümü arkamı bilmiyorum
Azaldığını duyup duyup karanlıkta
‘Anlatısallık’ bağlamında Cemal Süreya’yı başkalarından ayıran yön, şiirlerindeki iç ahenge anlatının, zaman zaman hikâye havasının yedirilebilmesi…
Zaten hem Cemal Süreya’nın hem de bu üç şiirinin seçilmesinin sebebi de budur: Hiçbir ‘şairanelik’ içermeyen bir anlatımla, son derece etkileyici bir duyusal atmosfer oluşturmaya yönelik yaratıcı bir dil kullanımı… Dilbilimcilerin ‘dilin estetik işlevi’ dedikleri bu durum, şairde ‘açıklayıcı’ değil ‘etkileyici anlatım’ın başarıyla kullanılmasıyla ortaya çıkıyor. Bu anlatımın da katkısıyla okuyucu, şiirde bir anlatı yer alsa da, bu anlatının bütünü değil ancak bir kısmı aktarıldığı için, anlatının geri kalan bölümünü kendisi tamamlamak, kişisel yaratıcılığını kullanmak zorunda kalır.
Gündelik dilin ötesinde
Aynı yaratıcılık, şairin “Her akşam sokak ortasında öldükçe” dizesinde kullandığı “öldükçe” kelimesinin gerçek anlamıyla ‘ölüm’e işaret etmediğini ya da “Önümü arkamı bilmiyorum” dizesindeki ‘ön’ ve ‘arka’nın yön bildirmenin ötesinde bir anlamı olduğunu kavramakta da gereklidir. Burada okura düşen, şairin dili kullanırken uyguladığı ‘kodlamayı’ kavraması ve tersine bir işlemle bir ‘kod çözme’ye başvurmaktır.
Olağan durumda dilde bir ‘bildiri’, ‘sözcük’ adını verdiğimiz ‘gösterge’lerle kodlanır. O dili bilen bir kimse, ‘aracı’ olan dilden yararlanarak o bildiriyi çözer; böylelikle anlatılanı algılar. Bu tür bir ‘bildirişim’de anlatanın bildirisiyle o dili bilen anlayanın kavradığı, normal şartlarda aynıdır. Bu durumda anlam bütünüyle aktarılmış kabul edilir.
Fakat şiir ‘bildirimsel’ değil ‘çağrışımsal’ bir zihin etkinliğidir. Dolayısıyla şairin kullandığı dili ve şiirinde yer alan sözcükleri bilmek, onu anlamak için yeterli değildir. Gündelik dilin öğelerini kullandığı hâlde şairin yeni bileşimlerle o öğelere yüklediği yeni anlamlar anlaşılmaya çalışılmalı; ‘çağrıştırılan’ tasarımlar kavranmalı, böylelikle de şairin amaçladığı coşku ve duygulanımlara yakınlaşılmalıdır. Çünkü gündelik dilin rahat kullanımının gözlemlendiği düzyazı ile özel bir çağrışım merkezli iletişim görevi üstlenen şiir, sözvarlığının öğeleri arasında kurulan farklı bağlantılarla birbirlerinden ayrılır. Örneğin şiir, mantık tarafından biçimlenmiş düşünceleri, tanımlanmış kavramları ve basmakalıp duyguları değil, tanımlanamayanı hedefler.
Bireysel dil
Kişiye özgü dil kullanımı, bir şairi öteki insanlardan, hatta başka şairlerden ayıran yöndür. Saussure’ün ‘parole’, Chomsky’nin ‘performance’ terimiyle adlandırdığı bireysel dil kullanımı, şairleri öteki bireylerden bütünüyle ayırmakta; yepyeni benzetmeler, değişik bağdaştırmalar, hiç kullanılmamış anlatım biçimleri, değişik sessel kuruluşlar kurgulamaları sebebiyle şairler, aynı sözcüklerle iş gördükleri hâlde gündelik dilin içinden yeni bir anlatım kalıbı çıkarabilmektedirler. Cemal Süreya’nın Fotoğraf şiirine bu açıdan bakıldığında, onun şiir dilinin, ‘dil içinde ayrı bir dil’ kabul edilmesini sağlayan birçok yön görülür. Örneğin “hüzünlü” ve “güzel” kelimelerini birçok kez ve birkaç yerde birbirinin yerine kullanmış:
Hüzünlü şarkılar gibi hüzünlü
…
Güzel anılar gibi güzel
…
Güzel anılar gibi hüzünlü
Hüzünlü şarkılar gibi güzel
Buna karşın, hiçbir dize okurda asla bir tekrar ve sıkıcılık havası estirmez; tersine tekrarlarla büyülü ve gizemli bir heyecan doğurur. Örneğin bu şiire bildirimsel açıdan bakıldığında elde edilecek bir veri, neredeyse önemsizdir. O yüzden de Doğan Aksan’ın da vurguladığı gibi şiirsel iletişimin amacı, kişisel veya toplumsal bir verinin birebir aktarılması değil, şiir sayesinde ‘alıcı’nın dünya ve toplumla olan ilgisini otomatiklikten çıkararak değiştirmektir.
***
Fotoğraf
Durakta üç kişi
Adam kadın ve çocuk
Adamın elleri ceplerinde
Kadın çocuğun elini tutmuş
Adam hüzünlü
Hüzünlü şarkılar gibi hüzünlü
Kadın güzel
Güzel anılar gibi güzel
Çocuk
Güzel anılar gibi hüzünlü
Hüzünlü şarkılar gibi güzel
(Cemal Süreya, Uçurumda Açan)
Gül
Gülün tam ortasında ağlıyorum
Her akşam sokak ortasında öldükçe
Önümü arkamı bilmiyorum
Azaldığını duyup duyup karanlıkta
Ellerini alıyorum sabaha kadar seviyorum
Ellerin beyaz tekrar beyaz tekrar beyaz
Ellerinin bu kadar beyaz olmasından korkuyorum
İstasyonda tiren oluyor biraz
Ben bazan istasyonu bulamayan bir adamım
Gülü alıyorum yüzüme sürüyorum
Her nasılsa sokağa düşmüş
Kolumu kanadımı kırıyorum
Bir kan oluyor bir kıyamet bir çalgı
Ve zurnanın ucunda yepyeni bir çingene
(Cemal Süreya, Üvercinka)
Az Yaşadıksa da
Ben kibriti çaktığım zaman
Her şey kırmızıydı yüzün olarak
Ben kibriti çaktığım zaman
Çünkü her yüz bir memlekettir
Ben sigaramı yaktığım zaman
Çünkü her sigara bir kelimedir
Ben sigaramı yaktığım zaman
Güz günleriydi bir şarkı olarak
Bir güvercin ben öldüğüm zaman
Nice hüzünlerden yaprak yaprak
Bir güvercin ben öldüğüm zaman
(Cemal Süreya, Göçebe)
