Yolname… Muhammed Salih’in kendi ifadesiyle, Sovyetler Birliği parçalanırken dahi anavatanı Özbekistan’ın bağımsızlığını hayal edemeyen kötü siyasetçilere karşı, çok sevdiği şairliği, şiirlerini terk ederek atıldığı siyaset yolculuğunun özeti… Salih’in 26 yıllık sürgün hayatının hangi zorlu mücadelenin eseri olduğunu anlatan “Yolname”nin yıllar sonra ikinci baskısı yapıldı. Bu kitap, Soğuk Savaş’ın bitiş sürecine dair Sovyetler Birliği’nin içerisinden çok farklı bir bakış açısı ile önemli bir şahitlik. Yenidünya düzeninin tek kutuplu bir belirsizliğe itildiği bu süreci bilmeyenlere rehberlik edecek bu eser, Soğuk Savaş’ın sona ermesiyle yeşeren umutların 28 yıl sonra nasıl karamsarlığa dönüştüğünü de kıyaslama imkânı veriyor. Biz de Muhammed Salih ile SSCB’nin “Glasnost (açıklık) ve Perestroyka (yeniden yapılanma)” politikasının Rusya’yı, dünyayı ve Orta Asya Türk Cumhuriyetleri’ni hangi noktaya getirdiğini konuştuk.
Hangi şartlarda Özbekistan’ı terk ettiniz, sürgün hayatınız nasıl başladı?
1991 yılındaki, Cumhurbaşkanı seçiminde İslam Kerimov’un tek rakibiydim. Ancak seçime hile karıştırıldı. Önce yüzde 33 olarak açıklanan oyum, daha sonra yüzde 15 ve son olarak yüzde 12,7 olarak ilan edildi. Hatta oy oranımı yüzde 33 olarak ilan eden devlet radyosunun genel müdürü işten atıldı. 1993’te Kazakistan’da gizlendiğim dönemde bir KGB Albayı “Siz kazanmıştınız, gerçek oyunuz yüzde 52’ydi. Kerimov bundan korktu, sizi yok etmeye karar verdi, iyi ki Özbekistan’dan çıktınız” demişti. Türkiye’ye Turgut Özal’ın davetiyle geldim, ama benim geldiğim gün Turgut Özal vefat etti. Sürgün sürecimiz böyle başladı.
Yenilgiyi hazmedemeyip, sizi sürgüne mi gönderdi?
Aslında ben hapse de hazırdım. Aileme, “Siz Harezm’e (doğduğum yer) gidin. Kerimov en fazla beş yıl iktidarda kalacak. Beş yıldan sonra özgürlüğe çıkacağım” dedim. Fakat arkadaşlar beni Özbekistan’dan çıkardılar. Almata, Bakü üzerinden Türkiye’ye geldim. En son ana kadar Türkiye’ye sefer planım yoktu. 1993 Nisan’da Taşkent’te beni gözaltına aldılar. İçişleri Bakanlığı’nın bodrum katında 4-5 gün hapsettiler. Sonra uluslararası baskı neticesinde serbest bıraktılar, cezayı ev hapsine çevirdiler… Elçibey, rahmetlinin davetiyle Bakü’ye geldim. Elçibey o zaman Cumhurbaşkanıydı. Bir hafta Bakü’de onun misafiri oldum. Elçibey “Turgut Özal ile anlaştık, sizi destekleyeceğiz. Özbekistan Türk dünyasında önemli bir ülke. Özbekistan’a sizin gibi Türk dünyasının birliğini savunan idealist liderler lazım” demişti.
SSCB’nin yıkılmasına dünya hazır mıydı?
Türkiye’ye geldiğimde sık konuşulan konu “SSCB’nin yıkılmasına hazırlıksız yakalandık” konusuydu. 1993 yılı Mayıs ayıydı. Dışişleri Bakanlığı müsteşarı (Volkan Vural’dı yanılmıyorsam) Bakanlıkta “Özbekistan hakkında fazla bir belge yok. Sadece Sovyet Cumhuriyetleri’nden biri olduğunu biliyoruz” diye şikâyet ettiğini hatırlıyorum. Müsteşar da “biz hazırlıksız yakalandık” demişti. Daha önce belirttiğim gibi, Türkiye’ye Turgut Özal’ın davetiyle gelmiştim, ama benim geldiğim gün Turgut Özal vefat etti.
1989’da Berlin Duvarı’nın yıkılması, Varşova Paktı ve Sovyetler Birliği ile nasıl bir Rusya çıktı ortaya?
Bugün Rus milliyetçileri “Sovyetler Birliği’ni yıkan Batı ve onun kuklası Mihail Gorbaçev” diye ağıt yakıyorlar. Aslında, “Yeniden yapılanma” (Perestroyka) çökmeye başlayan Sovyet İmparatorluğu’nu kurtarma stratejisiydi. Çöküş sürecini durdurma, en azından yavaşlatma… Yavaşlatarak, SSCB’yi yeniden diriltmek stratejisiydi. Bu stratejiyi uygulayan Gorbaçev de samimi bir komünist, gençliğinde komsomol saflarında özel yetiştirilen bir kişiydi.
SSCB’yi Gorbaçev yıkmadı yani?
Hayır! Aksine Gorbaçev’in SSCB’yi, kurtarmak için sonuna kadar mücadele ettiğine anti-Sovyetçi, anti-komünistler bizzat şahidiz. Yukarıda belirttiğim gibi “Perestroyka” (yeniden yapılanma) SSCB’yi kurtarma projesiydi, aksi değil. Fakat topluma verilen azıcık, nispi bir özgürlük, rejimin demir perdesinde bir delik açtı ve bu delik gitgide büyümeye başladı ve duvar yıkıldı. Aniden yıkıldı. Dışardan heybetli görünen koca imparatorluk bir anda çöktü. Bu büyük çöküş dışarda olduğu gibi içerde de büyük şaşkınlık yarattı.
Çöküşün nedenleri hakkında çeşitli senaryolar üretilmeye başlandı. Bunlardan biri de SSCB’nin mirasçısı olan Rusya Federasyonu’nun da tıpkı SSCB gibi bir gün parçalanacağı hakkındaki öngörülerdi. Fakat Boris Yeltsin’den iktidarı devralan eski KGB subayı Vladimir Putin, bu öngörüleri boşa çıkardı. Otokratik, hatta despotik üslubu ile Post-Sovyet kargaşası yaşayan Rusya’yı kontrol altına aldı, antidemokratik olsa da bu hudutlarda istikrar sağlandı.
SSCB YIKILIRKEN FAZLA İYİMSERDİK
SSCB’nin yıkılışına “hazırlıksız” yakalanan Türkiye’nin bugünkü Orta Asya’ya yönelik nasıl stratejisi var, Türk dünyasına yönelik güçlü adımlar var mı?
Maalesef Türkiye Cumhuriyeti de Osmanlı Devleti dönemindeki Ortadoğu eksenli siyasetin dışına çıkamadı. Çünkü Cumhuriyet kurulduktan sonra, siyasi konjonktür buna müsait değildi. Sovyetler çok güçlüydü. Orta Asya onun “arka bahçesiydi” ve süper güce karşı, başka siyaset de mümkün olamazdı.
Bu durum 1990’lı yıllara kadar devam etti. Sovyet yönetimi, Türkiye ve Türkistan arasına o kadar kalın bir duvar ördü ki, Sovyetler Birliği ile Batı arasındaki demir perdeden daha kalındı. Devletlerin de insanlar gibi ömrü var. SSCB’nin ömrü bitti, yıkıldı. Tabi iktisadî sebepler var, siyasî, içtimaî sebepler var, ama bunlar sadece parçalar. Subjektif faktörler. Esas olan, SSCB’nin yaşaması mümkün olmayan bir sistem olduğunun açığa çıkmasıydı. Elhamdülillah, siyaseten bağımsızlığımıza kavuştuk. Fakat bağımsızlık kâğıtta kaldı, onu tam olarak gerçekleştiremedik. Bağımsızız, anayasamız var bayrağımız var. Ama hala Sovyetlerin daha doğrusu Rusların gölgesi altında, onlar ne dese yapmaya devam ediyoruz. Bu bir facia!
Hangi açıdan facia?
Bizleri hâlâ Rus terbiyesi alan, Ruslara hayran o eski komünist düzen yönetiyor. Yönetimde zihniyet değişimi olmadı. Yeni bir politikacı kuşağı da hâlâ gelmedi. Hatta genç dediğimiz, nispeten genç dediğimiz bugünkü yöneticiler bile Kerimov’un komünist talebeleridir. Herhalde SSCB yıkılırken, biz fazla iyimserdik. Aslında o dönemde herkes iyimserliğe teslim olmuştu.
ABD bile bu temelsiz iyimserliğin yarattığı coşkudan payını aldı. “Kabahat saltanatı, kötülük saltanatı yıkıldı, şimdi her yer güllük gülistanlık olacak” diye haykırıyordu Ronald Reagan. “Şimdi tek süper güç olacağız” diyorlardı, oldular da…
Siz de iyimser miydiniz?
Elbette! Ancak bende 90’lı yıllardaki iyimserlikten hiçbir şey kalmadı. Yurtdışına çıktım, her yönü gördüm. Bizim o hayal ettiğimiz idealistik manzara, perde arkasındaki manzaraya hiç uymuyor. Ülkemizde halkımız özgürlük için kendi hayatını ortaya koymazsa, hiçbir zaman değişim yapılamaz. Batı yardımıyla ya da dışarıdan başka bir yardımla hiçbir şey elde edemeyiz.
Batı’nın özellikle ABD’nin, SSCB’nin parçalanması sürecinde Baltık Cumhuriyetleri ile Orta Asya Türk Cumhuriyetleri arasında bir çifte standart gözettiğini söylesek yanlış olmaz sanırım?
Batı siyasetinde bizim ülkelere münasebetinde çifte standart her daim vardı, halen de var. Sovyetlerin yıkılmasından sonra Batının eski Sovyet Cumhuriyetlerine, özellikle Orta Asya devletlerine karşı samimi davrandığını söylemek mümkün değil. Demir perde arkasında ömrü geçen Sovyet aydınları Batı demokrasisi doğrultusunda fazla iyimserdiler. Sovyetler yıkılıp, demir perde indirildiğinde beklediğimizden farklı bir manzarayı gördük. Komünist demagoglar, komünizm gayesini nasıl puta çevirdiyse, Batı siyasetçilerinin de demokrasiyi aynı şekilde putlaştırdığına şahit olduk. Ancak, hakkını vermek lazım, en kötü demokrasi, en iyi komünizmden daha evladır. Buna şüphe yok. Çünkü en kötü demokrasi bile insana konuşma hakkı tanıyor. Komünist rejimlerde ise toplum bu haktan tamamen mahrumdur.
YENİ KADRO ESKİNİN YOLUNDA
Peki, Özbekistan için yakın dönemde bir değişim söz konusu olabilir mi?
Özbekistan’da hâlâ muhalefet yasak. İktidara alternatifsizlik hâkim. ‘Kerimov’dan sonra vatana yol açılsın’ diye biz muhalefetimizi yumuşattık. İki yıldır hemen hemen hiç muhalefet yapmadık. Hatta cari yönetimi destekledik. Yeni iktidara zaman tanıyalım dedik. İki buçuk yıldır bekliyoruz, beklentilerimiz karşılık bulmuyor. Umudumuz gitgide sönüyor. Bugün yönetimde Kerimov’un kadrosu hâkim, yeni kadro gelmedi, eski memurlar sadece yer değiştiriyor.
Kerimov öldü ama dönemi sürüyor o halde…
Aynen öyle… Yeni yönetimden “Biz Kerimov siyasetinden vazgeçtik, bu siyaset ülkeyi batırdı, artık yeni bir siyaset adımı atıyoruz” gibi bir açıklama bekledik, böyle bir açıklama gelmedi. Kadro, Kerimov’un kabrine çelenk koymaya devam ediyor. Biz “eskinin yolundayız” demenin her şekli ortada. Bu bizi çok üzüyor. Şimdi yeni bir strateji belirlemeye çalışıyoruz. Yakın zaman içerisinde aktif muhalefete geri döneceğiz. Başka bir yol kalmadı. Partimizin yaklaşan seçime katılabileceğini düşünmüştük. Hiçbir ışık görünmüyor.
ÇİN TEHLİKESİ DİYE BİR ŞEY VAR
Çin’in yenidünya düzeninde ABD’nin karşısındaki rolüne nasıl değerlendiriyorsunuz? Pekin yönetiminin politikaları Orta Asya’yı nasıl etkiler?
Çin’in yirmi yıl önce başlayan yükselişi sürüyor. Deng Şio Ping döneminde başlayan bir yükseliş bu aslında. Bu yükseliş trendi bazen yavaşlıyor bazen hızlanıyor, ama aralıksız sürüyor. Bu yükseliş bana kalırsa bir süre daha devam edecek. Fakat Çin’in Amerika’yı geride bıraktığı, geride bırakacağı beklentileri gerçekçi değil. Çin tehlikeli bir noktaya geldiğinde, ABD mutlaka müdahale edecektir. Müdahale etmeye başladı bile. Çin bizim korktuğumuz noktaya gelirse, bundan en büyük zararı görecek biz Orta Asya Türkleriyiz. Rusya ve Çin’in ortasında kalan milletleriz…
‘ADRİYATİK’TEN ÇİN SEDDİNE KADAR…’
O halde şimdi de Çin tehlikesi var?
Çin tehlikesi diye bir şey var mı? Var. Bu gerçek bir tehlikedir. Bu durumda Çin’i düşman ilan etmeli miyiz? Hayır. Bunu iyi değerlendirmemiz ve tedbir almamız lazım. Peki, tedbir nedir? Türk dünyasının bugün 300 milyonluk bir nüfusu var, belki fazladır. “Adriyatik’ten Çin Seddine kadar” diye bir slogan vardı 90’lı yıllarda. Gerçekten böyle bir dünya var. Biz bunu bugün göremiyoruz ama bu var. Çeşitli isimler altında Türk diye bir ethnos hala yaşıyor…
Türk dünyasının karşısında bir de Slav kesimi var. Bunlar bir Türk-Slav Bloğu oluşturabilirler. Bu Alexander Dugin’inAvrasyası değil. Rus ırkçılarının Rusların hegemon olduğu bir Avrasya değil. Bizim Avrasyamız, eşit ortaklık şartlarıyla Türk-Slav Avrasyası bloğu olarak kurulabilir.Stratejik düşünen bir Rusya lideri bu birliğin taraftarı olabilir. Halklarının geleceğini düşünen liderler, yükselen Çin’in karşısında (böyle siyasi ve ekonomik blok bir bölge) halkları için refah imkânı temin edebilir. “Adriyatik’ten Çin seddine kadar” gerçek bir istikrar sağlayabilir.
Bu birliğin oluşturulabilmesi için Orta Asya Türk Cumhuriyetleri nasıl bir model ortaya koyabilir?
“Arka bahçeler” değişmedi. Biz bağımsız olduk, ama coğrafya değişmedi. Orta Asya Cumhuriyetleri sınırlarını kaldırıp yegâne ekonomik alan oluşturma siyasetine dönüşürse, gümrük ve başka serbest dolaşımın önündeki engeller kaldırılırsa çözüm olur. Tabii Kerimov’un bölgemize miras bıraktığı düşmanca siyasetle bu sorun çözülemez. Hakkını vermek lazım. Mirzayev bu konuda iyi adımlar attı, kapıyı komşulara biraz açtı. İlişkileri yumuşatmaya çalışıyor. Ama biz her şeyden önce iktisadi olarak entagrasyon taraftarıyız. Siyasi olarak her Cumhuriyet egemen devlettir. Fakat Orta Asya Türk Cumhuriyetleri’nin Avrupa Birliği gibi bir yapıda birleşmeden sorunlarını kökten çözmesi imkânsız görünüyor.
Bağımsızlığımız için her şeyi bıraktım
Şiiri terk ederek girdiğiniz siyaset yolculuğunu bugün nasıl değerlendiriyorsunuz?
Aslında ben siyasete karşı bir insandım. Anti-siyasetçiyim. Karakter olarak siyasileri ve siyaseti hiç sevmezdim. “Siyasetçilere karşı siyaset” beni siyasetçi yaptı. Beni Kızılordu’da komünist yapmak istediler. İyi atıcıydım, iyi askerdim. Ama komünistliği kabul etmedim. Üniversitede de hep Komünist Parti’ye davet ettiler, sendika başkanı yaparak partiye sokmaya çalıştılar. Yazarlar Birliği yönetimine geldim. “Bu nomenklatura makamı siz komünist parti üyesi olmak zorundasınız” dediler, olmadım. Yazarlar Birliği’nin başına komünist olmayan, anti-komünist başkan olarak ilk seçilen kişiydim. Özgürlüğüme düşkündüm. Bu konuda hep radikal düşündüm. “Halk bağımsız değilse, o halk yaşıyor sayılmaz, ölse de olur.”
Siyasete de bağımsızlık mücadelemiz için başladım. 1980 ortalarında köleliğe karşı bir mücadele imkânı doğdu. Hemen her şeyi bıraktım; en sevdiğim şiiri de… Tabii bağımsız olacağımızadair umut yoktu, ama konuşmak mümkündü. 4 yıl sonra Sovyetlerin yıkılacağını düşünmemiştim. Ama bir imkân vardı. Vurup, vurulup ölebilirsin. Yine de vurmak için imkân vardı…
Röportajımızın Özbekçe çevirisi:
“Йўлнома”… Муҳаммад Солиҳнинг ўзи таърифлашича, Совет иттифоқи парчаланаётган бир пайтда ҳам онаватани Ўзбекистоннинг мустақиллигини хаёл қилаолмаган ёмон сиёсатчиларга қарши, жуда ҳам севдиги шоирлиги, шеърларини тарк этиб,бошлаган сиёсат йўлчилигининг хотимасидир…
Солиҳнинг 26 йилик сургун ҳаётининг қандай машаққатли курашнинг асари эканлигини англатган “Йўлнома”нинг йиллар ўтиб Туркчада иккинчи нашри чиқди. Бу китоб, Совуқ урушнинг битиш жараёнига доир Совет иттифоқининг ичидан жуда ҳам фарқли бир назар билан муҳим бир шоҳидлик. Бу асар Янги дунё тартибининг ягона қутбли бир мавҳумликка итилган бу жараёнини билмаганларга йўл кўрсатади бу асар, Совуқ урушнинг тугаши билан юзага келган умидларнинг 28 йил сўнгра қандай умидсизликка айланганини ҳам қиёслаш имконини беради. Биз ҳам Муҳаммад Солиҳ билан СССРнинг “Гласност (ошкоралик) ва Перестройка (қайта қуриш)” сиёсатининг Россияни, дунёни ва Ўрта Осиё Турк Жусҳуриятларини қайси нуқтага олиб келгани ҳақида суҳбатлашдик.
Меҳмет Қончи: Ўзбекистонни қандай шартларда тарк этдингиз, сургун ҳаётингиз қандай бошлади?
Муҳаммад Солиҳ: 1991 йилги Президентлик сайловларида Ислом Каримовнинг ягона рақиби эдим. Аммо сайловга ҳийла аралаштирилди. Аввалига 33 фоиз дея эълон қилинган овозларим кейинчалик 15 фоиз ва сўнггида 12,7 фоиз дея эълон қилинди. Ҳатто олган овозларим 33 фоизлигини эълон қилган давлат радиосининг бир мудири ишдан олинди. 1993 йилда, Қозоғистонда яширинган давримда бир КГБ полковниги “Сиз ғалаба қозонган эдингиз, ҳақиқий овозларингиз 52 фоиз эди. Каримов бундан қўрқди, сизни йўқ қилишга қарор қилди, яхши ҳам Ўзбекистондан чиқдингиз” деган эди. Туркияга Турғут Ўзолнинг таклифи билан келдим, аммо мен келган кун Турғут Ўзол вафот этди. Сургун жараёнимиз шу тариқа бошланди.
Меҳмет Қончи: Мағлубиятни ҳазм қилаолмай, сизни сургун қилдими?
Муҳаммад Солиҳ: Оиламга, “Сизлар Хоразмга (туғилган жойим) кетинглар. Каримов кўпи билан беш йил ҳокимиятда қолади. Беш йилдан сўнг озодликка чиқаман”, дедим. Фақат дўстлар мени Ўзбекистондан чиқардилар. Олмаота, Баку орқали Туркияга келдим.
Сўнгги онгача Туркияга сафар қилиш режам йўқ эди. 1993 йилнинг апрел ойида мени ҳибсга олдилар. Ички ишлар вазирлигининг ертўласида 4-5 кун қамаб қўйдилар. Кейин халқаро босим натижасида қўйиб юбордилар, жазони уй қамоғига ўзгартирдилар… Элчибей, раҳматлининг таклифи билан Бакуга келдим. Элчибей у пайтда Президент эди. Бир ҳафта Бакуда унинг меҳмони бўлдим. Элчибей “Турғут Ўзол билан келишдик, сизни қўллаб қувватлаймиз. Ўзбекистон Турк дунёсида муҳим бир ўлка. Ўзбекистонда сиз каби Турк дунёсининг бирлигини ёқлайдиган идеалист лидерлар лозим” деган эди.
Меҳмет Қончи: СССРнинг қулашига дунё тайёр эдими?
Муҳаммад Солиҳ: Туркияга келганимда жуда кўп гаплашилган мавзу “СССРнинг қулашига ҳозирликсиз тутилдик” мавзуси эди. 1993 йилнинг май ойи эди. Ташқи ишлар вазирлиги маслаҳатчиси (адашмасам Вулқон Вурол эди) вазирликда “Ўзбекистон ҳақида маълумот кўп эмас. Фақат Совет жумҳуриятларидан бири эканлигини биламиз” деб шикоят қилганини эслайман. Маслаҳатчи ҳам “биз ҳозирликсиз тутилдик” деган эди. Бироз аввал айтганимдек, Туркияга Турғут Ўзол таклифи билан келган эдим, аммо мен келган кун Турғут Ўзол вафот этди.
Меҳмет Қончи: 1989 йил Берлин деворининг йиқилиши, Варшава Пакти ва Совет иттифоқи билан қандай бир Россия ўртага чиқди?
Муҳаммад Солиҳ: Бугун рус миллатчилари “Совет иттифоқини қулатган Ғарб ва унинг қўғирчоғи Михаил Горбачев” дея жар солмоқдалар. Аслида, “Қайта қуриш” (Перестройка) чўка бошлаган Совет императорлигини қутқариш стратегияси эди. Қулаш жараёнини тўхтатиш, ҳеч бўлмаганда вақтни чўзиш… Вақтни чўзиб, СССРни қайтадан тирилтириш стратегияси эди. Бу стратегияни қўллаган Горбачев ҳам самимий комунист, ёшлигида комсомол сафида махсус етиштирилган бир киши эди.
Меҳмет Қончи: СССРни Горбачев йиқмади демак?
Муҳаммад Солиҳ: Йўқ! Аксинча Горбачевнинг СССРни қутқариш учун охиригача курашганини бир антисоветчи, анти-коммунист сифатида шахсан шоҳидман. Юқорида айтганимдек “Қайта қуриш” (Перестройка) СССРни қутқариш лойиҳаси эди, акси эмас. Фақат жамиятга берилган озгина, нисбий бир эркинлик, режимнинг темир пардасида бир тешик очди ва бу тешик бора-бора катталашади ва девор йиқилди. Тўсатдан йиқилди. Ташқаридан ҳайбатли кўринган катта бир императорлик бир онда қулади. Бу буюк қулаш ташқарида бўлгани каби ичкарида ҳам катта ҳайратга сабаб бўлди. Қулашнинг сабаблари ҳақида турли сценарийлар айтила бошлади. Булардан бири СССРнинг меъросчиси бўлган Россия Федерациясининг ҳам худди СССР каби бир кун парчаланиши ҳақидаги тахминлар эди. Фақат Борис Елциндан ҳокимиятни қабул қилиб олган собиқ КГБ полковниги Владимир Путин, бу тахминларни бўшга чиқарди. Автократик, ҳатто деспотик услуби билан Пост-совет саросимасини бошдан кечирган Россияни назорат остига олди, антидемократик бўлса ҳам бу ҳудудларда барқарорликка эришилди.
СССР ҚУЛАР ЭКАН ОРТИҚЧА ОПТИМИСТИК ЭДИК
Меҳмет Қончи: СССРнинг қулашига “ҳозирликсиз” тутилган Туркиянинг бугунги Ўрта Осиёга қаратилган қандай стратегияси бор, Турк дунёсига қаратилган кучли қадамлар борми?
Муҳаммад Солиҳ: Афсуски Туркия Жумҳурияти ҳам Усмонли Давлати давридаги Ўрта Шарқ сиёсатининг ташқарисига чиқаолмади. Чунки Жумҳурият қурилганидан кейин, сиёсий конюктура ҳам бунга мусоид эмас эди. Советлар жуда кучли эди. Ўрта Осиё эса унинг “орқа боғчаси” эди ва супер кучга қарши бошқа сиёсатнинг имкони ҳам йўқ эди.
Бу ҳолат 1990 йилларга қадар давом этди. Совет ҳокимияти, Туркия ва Туркистон ўртасида шу қадар қалин бир девор бўлди-ки, Советлар бирлиги билан Ғарб орасидаги темир пардадан ҳам қалин эди. Давлатларнинг ҳам инсонлар каби умри бор. СССРнинг умри битти, йиқилди. Албатта иқтисодий сабаблар бор, сиёсий, ижтимоий сабаблар бор, аммо булар фақат фрагментлар. Субъектив факторлар. Асос эса, СССРнинг яшаши мумкин бўлмаган бир тузум эканлигининг ошкор бўлиши эди. Алҳамдулиллаҳ, сиёсий мустақилликка эришдик. Аммо мустақиллик қоғозда қолди, уни тўлиқ амалга ошираолмадик. Мустақил конституциямиз бор, байроғимиз бор. Аммо ҳали Советларнинг, янада тўғриси русларнинг соясида қолдик, улар нима деса қилишда давом этаяпмиз. Бу бир фожеа!
Меҳмет Қончи: Қайси маънода фожеа?
Муҳаммад Солиҳ: Бизни ҳали ҳам рус тарбиясини олган, русларга мухлис бўлган ўша эски комунист тузум бошқармоқда. Ҳокимиятда зеҳният алмашинуви бўлмади. Янги бир сиёсатчи авлоди ҳали ҳам келмади. Ҳатто ёш деганимиз, нисбатан ёш деганимиз бугунги раҳбарлар ҳам Каримовнинг комунист талабаларидир. Ҳар ҳолда СССР қуларкан биз ортиқча оптимист эдик. Аслида у даврда ҳар ким оптимизмга таслим бўлган эди. АҚШ ҳам бу асоссиз оптимизм яратган жўшқудан пойини олди. “Қабоҳат салтанати, ёмонлик салтанати қулади, энди ҳар ер гуллик гулистонлик бўлади”, дея ҳайқирарди Роналд Рейган. “Энди ягона супер куч бўламиз” дер эдилар, бўлдилар ҳам…
Меҳмет Қончи: Сиз ҳам оптимист эдингизми?
Муҳаммад Солиҳ: Албатта! Аммо менда 90-йиллардаги оптимистикликдан ҳеч нарса қолмади.Чет элга чиқдим, ҳар тарафни кўрдим. Бизнинг ўша ҳаёл этган идеалистик манзара, парда орқасидаги манзарага ҳеч мос келмайди. Ўлкамизда халқимиз озодлик учун ўз ҳаётини ўртага қўймаса, ҳеч бир замон ўзгариш бўлмайди. Ғарбнинг ёрдами билан ёки ташқаридан бошқа бир ёрдам билан ҳеч нарсага эришолмаймиз.
Меҳмет Қончи: Ғарбнинг, хусусан АҚШнинг, СССРнинг парчаланиши жараёнида Болтиқ Жумҳуриятлари билан Ўрта Осиё Турк Жумҳуриятлари орасида икки стандарт ўрнатганини айтсак янглиш бўлмаса керак деб ўйлайман?
Муҳаммад Солиҳ: Ғарб сиёсатида бизнинг ўлкаларимизга муносабатида икки стандарт ҳар доим бор эди, ҳали ҳам бор. Советларнинг қулашидан сўнг Ғарбни собиқ Совет Жумҳуриятларига, хусусан Ўрта Осиё давлатларига қарши самимий муносабатда бўлган деб бўлмайди. Ҳа,темир парда орқасида умри кечган Совет ойдинлари Ғарб демократияси тўғрисида ортиқча оптимист эдилар. Аммо Советлар қулаб, темир парда туширилганда кутганимиздан фарқли бир манзарани кўрдик. Коммунист демагоглар комунизм ғоясини қандай бутга айлантирган бўлса, Ғарб сиёсатчиларининг ҳам демократияни айни шаклда бутлаштирганинга шоҳид бўлдик. Аммо, таъкидлаш жоизки, энг ёмон демократия энг яхши коммунизмдан аълодир. Бунга шубҳа йўқ. Чунки энг ёмон демократия ҳам инсонга гапириш ҳақини беради. Коммунист тузумларда эса жамият бу ҳақдан тамоман махрумдир.
ХИТОЙ ТАҲЛИКАСИ ДЕГАН БИР НАРСА БОР
Меҳмет Қончи: Хитойнинг янги дунё тартибида АҚШнинг қаршисидаги ролини қандай баҳолайсиз? Пекин ҳукуматининг сиёсати Ўрта Осиёга қандай таъсир қилади?
Муҳаммад Солиҳ: Хитойнинг йигирма йил аввал бошлаган юксалиши давом этмоқда. Ден Сио Пин даврида бошланган бир юксалиш бу аслида. Бу юксалиш тренди баъзан секинлашади, баъзан тезлашади, аммо тўхтовсиз давом этмоқда. Менимча бу юксалиш бир муддат яна давом этади. Фақат Хитойнинг Американи ортда қолдиргани, ортда қолдириш тахминлари ҳақиқатдан узоқ. Хитой таҳликали бир нуқтага келганида, АҚШ мутлақо аралашади. Аралашишни бошлади ҳам. Хитой биз қўрқган нуқтага келса, бундан энг катта зарарни кўрадиган биз, Ўрта Осиё туркларимиз. Россия ва Хитой орасида қолган миллатлармиз…
ЯНГИ КАДРЛАР ЭСКИНИНГ ЙЎЛИДА
Меҳмет Қончи: Хўш, Ўзбекистон учун яқин даврда бир ўзгариш бўлиши мумкинми?
Муҳаммад Солиҳ: Ўзбекистонда ҳали ҳам мухолифат таъқиқланган. Иқтидорга алтернативсизлик ҳоким. “Каримовдан кейин ислоҳотга йўл очилсин” дея биз мухолифатимизни юмшаттик. Икки йилдир деярли ҳеч мухолифлик қилмадик. Ҳатто жорий ҳукуматни дастакладик. Янги ҳукуматга вақт берайлик дедик. Икки ярим йилдир кутаяпмиз, аммо кутганларимиз бўлмаяпти. Умидимиз бора-бора сўнмоқда. Бугун ҳукуматда Каримовнинг кадрлари ҳоким, янги кадрлар келмади, эски ходимлар фақатгина ер алмаштираяпти.
Меҳмет Қончи: Каримов ўлди аммо даври давом этаяпти у ҳолда…
Муҳаммад Солиҳ: Айнан шундай… Янги ҳукуматдан “Биз Каримов сиёсатидан воз кечдик, бу сиёсат мамлакатни вайрон қилди, ортиқ янги бир сиёсат бошлаяпмиз” каби бир баёнот кутдик, бундай баёнот келмади. Кадрлар Каримовнинг қабрига гулчамбар қўйишда давом этмоқда. Биз “эскининг йўлидамиз” дейишнинг ҳар шакли мавжуд. Бу ҳолат бизни жуда хафа қайгулантирмоқда. Энди янги бир стратегия аниқлашга ҳаракат қилаяпмиз. Яқин вақт ичида актив мухолифатга қайтамиз. Бошқа бир йўл қолмади. Партиямизнинг яқинлашаётган сайловда иштирок этишини ўйлаган эдик. Аммо ҳеч бир ёруғлик кўринмаяпти.
“АДРИАТИКДАН ХИТОЙ ДЕВОРИГА ҚАДАР”
Меҳмет Қончи: У ҳолда яна Хитой таҳликаси ҳам бор?
Муҳаммад Солиҳ: Хитой таҳликаси деган бир нарса борми? Бор. Бу ҳақиқий бир таҳликадир. Бу ҳолатда Хитойни душман деб эълон қилишимиз керакми? Йўқ, ҳолатни яхши баҳолаб, тадбир олишимиз лозим холос. Тадбир нимада?
Турк дунёсининг бугун 300 миллионлик бир аҳолиси бор, балки кўпроқ ҳамдир. “Адриатикдан Хитой деворига қадар” деган бир шиор бор эди 90-йилларда. Ҳақиқатдан шундай бир дунё бор. Биз буни бугун кўрмаяпмиз, аммо бу бор. Турли исмлар остида Турк деган бир этнос ҳали ҳам яшаяпти бу худудда…
Турк дунёсининг қаршисида бир Слав қатлами бор. Булар битта блок шакллантиришлари мумкин. Масалан, бир Турк-Слав блоги. Албатта, бу Александр Дугиннинг Оврўосиёси эмас,рус ирқчиларининг, Рус гегемон бўладиган Оврўосиё эмас. Бизнинг Оврўосиёмиз, тенг ҳамкорлик шартлари билан ташкил қилинган Турк-Слав Оврўосиёси блоги ташкил қилиниши мумкин.
Стратегик фикрловчи бир рус лидери бу бирликнинг тарафдори бўлиши мумкин эди. Халқларининг келажагини ўйлаган лидерлар, юксалган Хитой қаршисида (сиёсий ва иқтисодий блок, ҳудуд) халқларимиз учун фаровонлик имконини таъминлаши мумкин эди. “Адриатикадан Хитой деворига қадар” ҳақиқий бир барқарорликни таъминлаши мумкин эди.
Меҳмет Қончи: Бу бирликнинг ташкил қилинабилиши учун Ўрта Осиё Турк Жумҳуриятлари қандай бир модел таклиф қила оладилар?
Муҳаммад Солиҳ: “Орқа боғчалар” ўзгармади. Биз мустақил бўлдик, аммо жўғрофия ўзгармади. Ўрта Осиё Жумҳуриятлари чегараларни олиб ташлаб, ягона иқтисодий ҳудуд яратиш сиёсатига ўзгарса, солиқ ва бошқа эркин ҳарақат олдидаги тўсиқлар олиб ташланса ечим бўлади. Албатта Каримовнинг ҳудудимизга мерос қолдирган бугунги қўшниларга қарши душманча сиёсат билан бу ечилмайди. Тан олиш керак, Мирзиёев бу масалада яхши қадамлар қўйди, қўшниларга эшикни бироз очди. Алоқаларни юмшатишга ҳаракат қилаяпти. Аммо биз ҳар нарсадан аввал жиддий иқтисодий интеграция кутаяпмиз. Сиёсий ўлароқ ҳар Жумҳурият суверен(эгаман) давлатдир. Аммо Ўрта Осиё Турк Жумҳуриятларининг Оврўпа Иттифоқи каби бирликда бирлашмасдан туриб, муаммоларни тубдан бартараф этиши имконсиз кўринмоқда.
МУСТАҚИЛЛИГИМИЗ УЧУН ҲАММА НАРСАДАН ВОЗ КЕЧДИМ
Меҳмет Қончи: Шеърни тарк этиб, кирган сиёсат йўлингизни бугун қандай баҳолайсиз?
Муҳаммад Солиҳ: Аслида мен сиёсатга қарши бир инсон эдим. Анти-сиёсатчи эдим. Характер ўлароқ сиёсатчиларни ҳеч севмас эдим. “Сиёсатчиларга қарши сиёсат” мени сиёсатчи қилди. Менга Қизил армияда коммунистлик таклиф қилдилар. Яхши отувчи эдим, яхши аскар эдим. Аммо коммунистликни қабул қилмадим. Университетда ҳам роса Компартиясига таклиф қилдилар, факултет “профсоюзи” раҳбари тайинлаб, партияга киритишга уриндилар,қабул қилмадим.
Кейин ёзувчилар уюшмаси раҳбарлигига келдим. “Бу номенклатура мақоми, сиз коммунист партияси аъзоси бўлишга мажбурсиз”, дедилар, бўлмадим. Ёзувчилар уюшмасининг бошига коммунист бўлмаган, анти-коммунист раҳбар ўлароқ илк сайланган киши эдим.
Доим озодлигимни ўйлардим. Бу масалада радикал эдим. “Халқ мустақилликка интилмаса, у халқ яшаяпти дейиш мумкин эмас, у ўлса ҳам бўлаверади”,деб ўйлардим.
Сиёсатга ҳам мустақиллигимиз учун курашиш учун кирдим.Ҳа, 1980-йил ўрталарида қулликка қарши бир кураш имкони туғилди. Дарров хамма нарсани ташладим, энг севганим шеърни ҳам…
Албатта, мустақил бўламиз деган умид йўқ эди, аммо гапириш мумкин эди. 4 йил сўнгра Советларнинг қулашини ўйламаган эдим. Аммо бир имкон бор эди. Отиш мумкин эди, отилиб ўлиш мумкин эди. Ҳар ҳолда, камида бир марта уриш имкони бор эди…
Röportajımızın Rusça çevirisi:
Ниже приведу вам небольшие выдержки из “Путевых записей” Мухаммеда Салиха. Книга “Путевые записки” это путь борьбы Мухаммеда Салиха за 26 лет его скитаний.
«Путевые записки» это особый взгляд на процессы изнутри страны, происходившие после развала СССР . Это взгляд на прошедшие 28 лет после развала Союза, т.е. надежды, которые возникли и в нынешней реальности дает возможность сравнивать их с прошлым.
Мы с Мухаммадом Салихом обсудили события, периода окончания «холодной войны», развала Советского Союза, периода «Перестройки», «Гласности» этих политических явлений и куда привела эта политика «Перестройки» Россию, мир и страны Средней Азии.
Мехмет Канджи
– В каких условиях вы покинули Узбекистан, как началась ваша жизнь изгнания?
В 1991 году я был единственным соперником Ислама Керимова в выборах президента. Но выборы фальсифицированы. Объявленная первый раз цифра проголосовавших избирателей за меня было 33 процентов, позже она была снижена до 15 процентов и, наконец, остановились на 12,7 процента.
Уволили заведующего отделом информации государственного радио, который посмел объявить цифру 33 процента.
Потом, когда я скрывался в Казахстане в 1993 году, один полковник КГБ Узбекистана сказал: “Вы набрали, фактически 52 процента голосов. Каримов испугался вашего потенциала и решил уничтожить вас. Хорошо, что вы выехали из Узбекистана”.
Я приехал в Турцию по приглашению Тургута Озала, но в тот день, когда я приехал в Анкару, Тургут Озал скончался. Так началось мое изгнания.
– Каримов послал вас в изгнание из-за поражения, которого он потерпел.
– Да. Хотя, я готов был сесть в тюрьму пока Каримов у руля. Я сказал моей семье: “Поезжайте в Хорезм (область,где я родился). Каримов останется у власти не более пяти лет. Через пять лет я выйду на свободу”, сказал жене. Но этого не случилось. Друзья вытащили меня из Узбекистана.
Выехал сначала в Алмату, оттуда приехал в Турцию через Баку. До последнего момента у меня не было плана путешествия в Турцию. (Узбекские власти арестовали меня в Ташкенте в апреле 1993 года. Они заключили сначала в подвал МВД в течение 4-5 дней. Затем выпустили в результате международного давления, переделали наказание в домашний арест).
Из Алматы я прилетел в Баку по приглашению Абулфаза Эльчибея. Тогда он был президентом. Неделю я был его гостем в Баку.
Эльчибей сказал: “Мы договорились с Тургут Озал, мы вас поддержим. Узбекистан является важной страной в тюркском мире. В Узбекистане нужны лидеры идеалисты, которые выступают за единство тюркского мира, такой как вы”, – сказал Озал.
-Как думаете, мир не был готов к разрушению СССР?
– Когда я приехал в Турцию, часто говорили о том, что “События нас застали врасплох, не готовыми к разрушению СССР”. Это был май 1993 года. Заместитель МИДа Турции (если я не ошибаюсь,это был Вулкан Вурал) сказал в нашей беседе в Министерстве: “у нас в министерстве не так уж много документов об Узбекистане. Мы знаем, что Узбекистан всего лишь одна из советских республик”. И он добавил: “Да, нас застали врасплох”.
Как я уже упоминал, я приехал в Турцию по приглашению Тургута Озала, но в тот день, когда я пришел, Тургут Озал скончался.
Горбачев, реализующий эту стратегию, был искуренным коммунистом, человеком, который был специально выращен в грядках комсомола с юности.
-Значит, СССР не сломал Горбачев?
– Нет! Наоборот, Горбаев боролся до конца, чтобы спасти СССР,мы антикоммунисты лично свидетельствуем этому. Да, “перестройка” была проектом восстановления СССР. Чтобы план работал, надо была дать обществу небольшую, относительную свободу. это и было сделано. Но маленкая щель открытая Перестройкой превратилась в большую дыру в железном занавесе режима и стена была разрушена. Она рухнула внезапно.
Империя, выгладившая внушительной извне, рухнула в одно мгновение.
Этот громадный коллапс вызвал неслыханное удивление как внутри так и зарубежом. О причинах краха начали придумывать различные сценарии. Начали предсказывать, что Российская Федерация, наследница СССР, когда-нибудь будет распадаться, так же как и СССР. Но офицер КГБ Владимир Путин, перенявший власть у Бориса Ельцина лишил этих предсказаний основания. Автократичным, даже деспотичным стилем управления Путин смог взять под свой контроль Россию, постсоветский хаос.
Разрушение СССР было историческим шансом наших народов. Разумеется, мы тоже были не готовы к встрече с таким разрушением.
– Какую стратегию выбрала Турция в построении тюркского мира?
– К сожалению, Турецкая Республика в своей политике Востока так и не смогла выйти из оси той старой ближневосточной политики Османского государства. Когда создавалась Турецкая Республика и потом политическая конъюнктура не позволяла ей вести самостоятельную политику по отношению например к Тюркским республикам Средней Азии. Советский Союз был сильным. Центральная Азия была его “задним двором” Москвы и против неё у Турция другой политики не могла быть.
Это продолжалось до 1990-х годов. Советское руководство построило настолько толстую стену между Турцией и Туркестаном, что она была толще, чем железный занавес между Советским Союзом и Западом. Государства также имеют жизнь, как люди. Жизнь СССР закончилась, разрушена. Конечно, есть экономические причины, политические, внутренне-внешние причины, но это только фрагменты основного фактора. Дело в том, что СССР оказалась системой, которая не способной дальше жить. Альхамдулиллах, мы получили свою политическую независимость. Но независимость осталась на бумаге, мы не смогли ее полностью реализовать. Мы независимы как будто, у нас есть Конституция, у нас есть флаг, но мы так и не смогли выйти из под тени “Советов”, то есть русских.Трагедия в этом.
– Трагедия в каком смысле?
– Трагедия в том что нами управляют люди получившие воспитание русских, они управляет нашим бывшим коммунистическим строем. Менталитет в управлении не изменился. Новое поколение новой ментальности политиков все еще не пришло. Даже сегодняшние руководители, которые мы называем молодыми, относительно молодыми, являются учениками Каримова.
Наверное, в то время когда рушился СССР, мы были слишком оптимистичны в отношении нашего будущего. В то время все были окунуты в оптимизм. Даже США не оставались в стороне. “Царство Зла разрушено, теперь везде будет весна”, – восклицал Рональд Рейган. “Теперь мы будем единственной сверхдержавой,” они говорили они стали такой державой.
– Вы тоже были настроены оптимистичны?
– Конечно! Но теперь у меня ничего не осталось от оптимизма 90-х годов.
Я выехав за границу, увидел все панораму сблизи. Идеалистический пейзаж которого мы видели в своих видениях не вписывался в ландшафт реального мира. Если наш народ не будет ставить на кон свою собственную жизнь за свободу свободным он не может стать. Мы ничего не сможем добиться “с помощью Запада” или с другой помощью извне.
– Со времен распада Союза отношение Запада к с странам Балтики и Средней Азии прослеживается двойные стандарты. Не так ли?
– В западной политике всегда был двойной стандарт по отношению к нашим странам и все еще существует. Нельзя сказать, что после распада СССР Запад был искренным по отношению к бывшим советским республикам, особенно к государствам Центральной Азии.
Советские интеллектуалы, живущие за железным занавесом, были слишком оптимистичны по отношению к западной демократии. Но когда Советы были разрушены и железный занавес был опущен мы увидели совсем другую картину. Как коммунистические демагоги превратили цель коммунизма в Пута, мы стали свидетелями того, что Мы видели что Западные политики превратили демократию в тотем так же как коммунисты превращали коммунизм в пустую демагогию.
Тем не менее,надо признать что худшая демократия лучше чем самый лучший коммунизм. В этом нет сомнений. Потому что даже худшая демократия дает человеку право говорить. В коммунистических режимах общество полностью лишено этого права.
– Существует понятие как китайская угроза в ЦА. Как вы оцениваете роль США против Китая и ее попытки установления нового миропорядка?
– Рост Китая начался двадцать лет назад. Он начался в период Дэн Сея Пина.
Этот рост то замедляется, то ускоряется, но не останавливается. Я думаю, что этот подъем будет продолжаться еще некоторое время. Но суждения о том что “Китая оставил позади саму Америку” не реалистичны. Когда Китай придёт к такой критической точке США обязательно вмешаются в процесс. Думаю они уже начали вмешиваться. Если Китай дойдет до того критического “развития” мы станем турками Центральной Азии, которые нанесут наибольший ущерб от этого понесем мы тюрки, тюрки Центральной Азии. Мы народы стиснутые между двумя гигантами – Китаем и России.
– И так, возможно ли недавнее изменение Узбекистана?
– В Узбекистане до сих пор запрещена оппозиция. Продолжается безальтернативность власти.Мы смягчили нашу оппозицию, чтобы новая власть начала реформы после Каримова. В течение двух лет у нас не было активной оппозиции. Мы даже поддерживали в определенных моментах новую власть. Мы решили дать время новой власти. Вот с нетерпением ждем уже двух с половиной лет, но наши ожидания не оправдались. Наша надежда иссякает. Сегодня в управлении кадрами “дух каримова” доминируют, новые кадров нет, лишь старые меняются местами. Каримов мертв, но его эра продолжается. Мы ждали заявление новой власти о том, что откажутся от политики Керимова, потому что эта политика разрушила страну. Но такого заявления не прозвучало. Старый персонал продолжает ставить венки в могилу диктатора Каримова. “Мы на пути к старому”, вот очевидный лозунг новой власти. Это нас очень огорчает. Теперь мы пытаемся определить новую стратегию. Мы скоро вернемся к активной оппозиции. Другого пути не осталось. Мы думали, что наша партия может принять участие в предстоящих выборах. Но даже намека нет на это, нет света в конце туннеля.
– Возвращаемся к китайской угрозе. Действительно ли есть такая вещь, как китайская опасность?
– Есть. Но в этом случае должны ли мы объявить Китай врагом? Я думаю,нет. Мы должны оценить ситуацию и принять меры предосторожности. Сегодня тюркский мир имеет население 300 миллионов человек, возможно, больше. “От Адриатики до Великой Китайской стены”, – был такой лозунг в 90-х годах. Действительно существует такое пространство. Возможно,мы это сегодня не видим, но оно есть, где под разными именами все еще живет Тюркский этнос…
И еще рядом Тюркским миром есть Славянский мир. Они могут создать блок, например, тюркско-славянский блок. Это не доктрина “евразийского мира” Александра Дугина. Это не Евразийство в понимании шовинистического слоя русского общества. Наша Евразия будет создана при равных условиях партнерства. Тюрко-Славянский евразийский блок – он возможен сегодня.
Стратегически мыслящий российский лидер мог стать горячим сторонником такого союза. Лидеры, которые думают о будущем своих народов, обеспечили бы возможностью процветания для своих народов в условиях растущего Китая.
Модель “от Адриатики до Великой Китайской стены” может обеспечить реальную стабильность в огромном пространстве Евразии.
Что могут предложить республики Центральной Азии, чтобы сформировать этот блок?
Мы стали независимыми, но география не изменилась.
К сожалению не изменилась наш статус “заднего двора” великих держав. Если центральноазиатские республики откроют границы между собой и превратят ЦА в единую экономическую зону, если будут отменена таможня,все препоны мешающие передвижениям людей и товаров в регионе – это будет первым шагом к новой процветающей, стабильной Евразии.
Сокращенный перевод с Турецкого
